ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΚΟΥ ΕΠΟΥΣ
Δεν θα μας απασχολήσουν οι διάφορες θεωρίες της σύνθεσης των Ομηρικών επών σ΄ αυτό το κεφάλαιο , άλλωστε υπάρχουν ακόμη διάφορα σκοτεινά και αμφισβητίσημα στοιχεία. Σίγουρο είναι ότι τα Ομηρικά έπη στην τωρινή τους μορφή προϋποθέτουν μια μακρά παράδοση προφορικής ποίησης . Ουδεμία αμφιβολία περί αυτού .
Για την προφορική ποίηση ξέρουμε αρκετά πράγματα από τον Milman Parri ( πέθανε νέος σε ένα ατύχημα και ο γιος του Adam Parri εξέδωσε το έργο του ) . Σπουδαίος μαθητής του M. Parri , o Alferd Lord .
Η προφορική ποίηση προϋποθέτει την ικανότητα του ποιητή ( αοιδού ) να αυτοσχεδιάζει με βάση τη γνώση του μύθου και του παραδοσιακού υλικού . Το παραδοσιακό υλικό αποτελείται από τυποποιημένες φράσεις , αποτελείται από τους λογότυπους ή φόρμουλες που αναφέρονται και οι δύο σε διάφορες έννοιες και σε διάφορες καταστάσεις ή είχαν απλό περιγραφικό χαρακτήρα . Το τυποποιημένο αυτό υλικό υπήρχε στη μνήμη του ποιητή και των ακροατών , έτοιμο να πάρει μια ορισμένη θέση στον εξάμετρο στίχο και να βοηθήσει έτσι τον ποιητή .
Ο ποιητής δεν αποστηθίζει ένα ποίημα ολόκληρο . Τα 2/3 της Ιλιάδας είναι ίδιοι στίχοι επαναλαμβανόμενοι . Ο ποιητής δεν είχε την άνεση χρόνου να μεταχειριστεί νέα εκφραστικά μέσα κατά την διάρκεια της απαγγελίας . Δεν είχε χρόνο να σκεφτεί , να δουλέψει τον στίχο , όπως έκαναν αργότερα άλλοι ποιητές που χρησιμοποίησαν την γραφή. Ο Βιργίλιος δούλευε δέκα ολόκληρα χρόνια από την ζωή του για να τελειώσει την " Αινειάδα " . Μια ολόκληρη μέρα δούλευε έναν στίχο . Η έρευνα του M. Parri και των μαθητών του στην προφορική ποίηση των Γιουγκοσλάβων πριν από τον πόλεμο , απέδειξε ότι ο λαϊκός βάρδος ( ποιητής ) μπορούσε να αυτοσχεδιάσει και , έτσι , να δημιουργήσει περίπου 5000 στίχους σε διάστημα τριών ή τεσσάρων ωρών,
και αυτό γιατί ο βάρδος δούλευε με λογότυπους , με επαναλήψεις θεματικών μοτίβων κλπ. Όταν άρχιζε να απαγγέλει μπροστά σε ένα ακροατήριο δεν μπορούσε να διακόψει για να σκεφτεί κάτι ή για να διορθώσει κάτι , δεν μπορούσε να προγραμματίσει τις ιστορίες του μύθου . Όπως προχωρούσε έδινε και τις λεπτομέρειες . Οι έρευνες απέδειξαν ότι ο ποιητής μπορεί να μην είναι καλός όσον αφορά την ιδιότητα της δημιουργίας του αλλά οπωσδήποτε ήταν ένας καλός μάστορας .
Στην περίπτωση των Γιουγκοσλάβων έχουμε μεγάλες συνθέσεις που στο μέγεθος συναγωνίζονται την Ιλιάδα αλλά σε σύγκριση με τα Ομηρικά έπη ποιοτικά υστερούν .
ΛΟΓΟΤΥΠΟΙ : Ίσως το ακροατήριο να είχε ορισμένες απορίες . Το ακροατήριο δεν μπορούσε , όμως , να διακόψει τον ποιητή . Η βασικότερη μορφή του λογότυπου είναι ο συνδυασμός επιθέτου - ουσιαστικού . Στην προφορική ποίηση φραστική μονάδα δεν είναι η λέξη αλλά ο λογότυπος . π.χ : ροδοδάκτυλος ηως =αυτός είναι ένας λογότυπος .
Ωκύς Αχιλλεύς = ακόμη και όταν αναπαύεται είναι γρήγορος ο Αχιλλέας . Αυτά τα επίθετα χαρακτηρίζουν ήρωες , Θεούς , πράξεις , καταστάσεις κλπ. Η συχνή χρήση του επιθέτου αυτού ( ή της φόρμουλας ) αποδυναμώνει το επίθετο και τη σημασία που έχει , μ΄ αποτέλεσμα το επίθετο αυτό κατέληξε να χαρακτηρίζει το ύφος του έπους και όχι το συγκεκριμένο ουσιαστικό . Το τυποποιημένα αυτά επίθετα δίνουν μια κάποια επισημότητα στο αφηγηματικό ύφος . Πρέπει , όμως , να σημειώσουμε ότι η επιλογή των τυποποιημένων στοιχείων γίνεται με μεγάλη προσοχή στην ποίηση , με αξιώσεις . Κύριο πρώτο μέλημα του ποιητή δεν είναι μόνο το μέτρο . Πέρα από το μέτρο υπάρχει η ανάγκη να αποδοθούν και να χαρακτηριστούν οι καταστάσεις που δημιουργούνται μέσα στο ποίημα . Πολλοί , όμως , υποστηρικτές της προφορικής ποίησης ισχυρίστηκαν ότι τόσο οι καταστάσεις αυτές όσο και οι ήρωες που ενεργούν είναι τυποποιημένοι και ως ένα βαθμό έχουν δίκιο . Η Επική ποίηση χρησιμοποιεί επίσης τυποποιημένα θέματα , τυποποιημένους ήρωες και όχι μόνο τυποποιημένες φράσεις .
ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ
Η σύνθεση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δείχνει , ως ένα αρκετό μεγάλο βαθμό , ότι ο ποιητής δημιούργησε ένα έπος που έχει πρωτοτυπία , έχει το δικό του χαρακτήρα πέρα και έξω από τα παραδοσιακά στοιχεία που χρησιμοποιεί . Η σύνθεση του έπους είναι αξιοθαύμαστη κάτω από τις συνθήκες από τις οποίες δημιουργείται η χρήση της παραδοσιακής φρασεολογίας ( λογότυποι , θεματικά μοτίβα ) ΄ είναι ένα μεγάλο κατόρθωμα . Οι λογότυποι αυτοί , για τους οποίους έγινε λόγος , διέσωσαν αρκετά κοινωνικά και πολιτιστικά στοιχεία , γιατί πέρασαν χωρίς καμιά μεταβολή από την μια γενιά στην άλλη .
Είναι , επίσης , σημαντικό ότι τα έπη του Ομήρου ( ακόμη και μετά τον Όμηρο και στην κλασική Ελλάδα του 5ου και του 4ου αι π.Χ. ) δεν διαβάζονταν από το πρωτότυπο . Το ακροατήριο έβλεπε τον απαγγέλοντα ποιητή να χειρονομεί , να χρωματίζει τη φωνή του και έτσι μπορούσαν καλύτερα να κατανοήσουν το έργο .
Το ποίημα έχει έντονο δραματικό χαρακτήρα : μεγάλο διάλογο , δεν έχουμε στιχομυθία και έτσι ο ποιητής μπορεί να παρουσιάσει καταστάσεις με αυτόν τον διάλογο . Δεν διάβαζαν όπως διαβάζουμε σήμερα εμείς και όταν είχαν ένα κείμενο από την Κλασική Ελλάδα διάβαζαν μεγαλόφωνα και ο τρόπος αυτός κράτησε μέχρι τον Μεσαίωνα . Τα κλασικά κείμενα δεν διαβάζονταν από μέσα , με αποτέλεσμα να χάνονται πάρα πολλά .
ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΕΠΩΝ
Η γλώσσα των επών είναι η ιωνική διάλεκτος , που είναι εμπλουτισμένη με διάφορα άλλα διαλεκτικά στοιχεία : αιολικά , δωρικά ( λιγότερα ) , ακόμη και αττικά . Την ιωνική διάλεκτο την αποκαλούμε έτσι , γιατί υπερισχύουν τα ιωνικά στοιχεία . Είναι δημιούργημα των ποιητών από τις αρχές της ηρωϊκής ποίησης . Οι αρχές αυτές ανάγονται με το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής . Τα Ομηρικά έπη είναι το τέλος μιας μακράς παράδοσης .
Η γλώσσα των επών είναι τεχνιτή , δηλαδή , η γλώσσα αυτή δεν μιλήθηκε ποτέ και σε καμιά εποχή στην τωρινή της μορφή που παρουσιάζει παλαιότερους και νεότερους τύπους πέρα από την γλωσσική ανάδειξη .
α . έχουμε τον τύπο " στήθεσσιν " ( Α 83 ) , όπου το -έσσι είναι αιολική κατάληξη και το -ν στο τέλος προέρχεται από την ιωνική , αττική διάλεκτο .
β . ούτ΄ αν κεν Άρης ( Ν 126 ) , όπου βλέπουμε δύο διαφορετικούς τύπους : το άν ανήκει στην ιωνική διάλεκτο και το κεν στην αιολική .
Τα στοιχεία που αποτελούν την τεχνιτή αυτή γλώσσα ήταν στοιχεία μιας ζωντανής γλώσσας .
ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥ ΥΦΟΥΣ
Η Επική ποίηση είναι προφορική , όχι γραπτή και η σύνθεση των επών βασίζεται στη μνήμη , ανάμνηση . Έχουμε , λοιπόν , μνήμη και ανάμνηση ορισμένων γεγονότων . Η φραστική πρωτοτυπία δεν είχε τότε την σημασία που απόκτησε αργότερα με το γραπτό λόγο . Οι ακροατές περίμεναν να τους αφηγηθεί ορισμένα γεγονότα από τη μυθολογική παράδοση , που γι΄αυτόν ήταν ιστορία . Να τους τα διηγηθεί όλα αυτά με έναν ωραίο τρόπο . Και φυσικά το ακροατήριο θα επαινούσε τον ποιητή , που θα ξέφευγε από την πεπατημένη , όσον αφορά την παρουσίαση του παραδοσιακού αυτού υλικού και θα παρουσίαζε καινούριους τρόπους .
Το δακτυλικό εξάμετρο ήταν το καλούπι μέσα στο οποίο ο ποιητής θα έχυνε το περιεχόμενο του ποιήματος , του μικρού ή του μεγάλου . Το καλούπι αυτό προσδιόριζε κατά πολύ τις λέξεις και τις φράσεις που θα χρησιμοποιούσε . Μπορούσε π.χ. να βρει μια πολύ ωραία λέξη , να ακούσει , να φτιάξει αλλά δεν μπορούσε να την " βολέψει " μέσα στο καλούπι αυτό . Το δακτυλικό εξάμετρο αποτελείται από δακτύλους _ υ υ . Οι δύο βραχύχρονες συλλαβές μπορούσαν να αντικαταστηθούν από μια μακρύ...δηλαδή _ _ . Δεν μπορεί να είναι _ υ _ = Πλεισθένης .
Βεβαίως , ο ποιητής επιτρέπει στον εαυτό του την άδεια να " τροποποιήσει " την ποσότητα μιας συλλαβής ανάλογα με τις ανάγκες του , δηλαδή πετυχαίνει την λέξη που του δίνει ένα ρυθμό .
ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΟΡΜΟΥΛΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΤΥΠΟΥ ΤΟΥ M. PARRI
" Λογότυπος είναι μια ομάδα από λέξεις που έχουν μια ορισμένη μετρική αξία και χρησιμοποιούνται ( οι λέξεις ) πάντα με τον ίδιο τρόπο , για να εκφράσουν μια κεντρική ιδέα " .
α . _ υ υ_ _ : δίος Οδυσσεύς . Η φόρμουλα μας δίνει το μετρικό σχήμα όπου θέλει ο ποιητής να κλείσει στο στίχο . Έχουμε , όμως , μια άλλη περίπτωση που ο Οδυσσέας δεν είναι " δίος " αλλά είναι υ υ _ υ : πτολίπορθος , γιατί έχουμε ένα άλλο σχήμα ή _ υ _ υ : Πολυμήτις . Το μέτρο είναι το ίδιο , ίδιο αριθμό συλλαβών και την ίδια ποσότητα . Σύμφωνα , λοιπόν , με τον M. Parri και των μαθητών του και το ένα και το άλλο επίθετο ταιριάζει με το ουσιαστικό . Δεν μας δείχνει τίποτε άλλο παρά για τον Οδυσσέα και όχι για τον Αχιλλέα . Βέβαια , μερικοί δεν συμφωνούν μ΄ αυτήν την θέση , όπου αποδεικνύει ότι ο ποιητής είναι πολύ προσεκτικός . Ο M. Parri , βέβαια , πίστευε ότι τα επίθετα έχουν μόνο διακοσμητικό ρόλο . Είναι εκεί για να γεμίζουν τον στίχο . Ο ποιητής , όμως , συνδυάζει και επιλέγει το υλικό με τις δικές του αναλύσεις , όπου δεν είναι μόνο μετρικές.
β . Εναλλασσόμενους τύπους : Το γλωσσικό μείγμα ( ανάμειξη αιολικών και ιωνικών στοιχείων ) βοηθά στην σύνθεση του έπους τον ποιητή . Για να γίνει πιο κατανοητό ο ποιητής μπορεί να χρησιμοποιήσει τον τύπο υ υ _ : έμεναι αλλά τον τύπο _ υ υ : έμμεναι ή υ υ : έμεν καθώς και _ υ : έμμεν .
γ . Έχουμε νεολογισμούς : αυτές είναι λέξεις που έφτιαξε ο ίδιος ο ποιητής για κάποιους λόγους και αυτές οι λέξεις χρησιμοποιούνται σε ορισμένα σημεία του στίχου π.χ. κυανοχαίτης .
δ . Έχουμε επίσης αρχαϊσμούς . Οι αρχαϊσμοί είναι διάφοροι τύποι που χρησιμοποιούνται μονο για το μέτρο . Η χρήση του δυϊκού π.χ. με την κατάληξη -οιιν .
ε . Χάρη του μέτρου χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αντί του ενικού , απαρέμφατο αντί προστακτική , υποτακτική με βραχύ φωνήεν αντί μακρύ π.χ. ίομεν .
Η μορφολογία επηρεάζει και προσδιορίζει το ύφος . Σκοπός του ποιητή είναι να παρουσιάσει τα πράγματα καθαρά , ζωντανά , γρήγορα . Επίσης θα τα παρουσιάσει " παράλληλα " . Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε ένα ιδανικό συνδυασμό . Για να επιτύχει ο ποιητής τη νοηματική διαύγεια χρησιμοποιεί απλές και σύντομες προτάσεις . Χρησιμοποιεί παράταξη και όχι υπόταξη . Η υπόταξη αρχίζει με το γραπτό λόγο . Ο ζωντανός λόγος είναι ο λόγος της παράταξης , ενώ ο γραπτός της υπόταξης .
Στο ύφος συμβάλλουν επίσης :
στ . οι παρομοιώσεις , με τις οποίες ο ποιητής επεξηγεί ,τονίζει και εμπλουτίζει το ποιητικό υλικό . Συχνά , οι παρομοιώσεις αυτές ξεπερνούν τα όρια της σύγκρισης και μας δίνουν ωραίες εικόνες από τη ζωή του Ομηρικού ανθρώπου , κυρίως , στα χρόνια του ποιητή .
ζ . Οι μεταφορές που κεντρίζουν την φαντασία του ακροατή και ποικίλλουν το λεξιλόγιο του ποιητή .
η . Έχουμε ρυθμική και φωνητική ονοματοποία : π.χ τριχθώ τε και τετραχθώ διέσχισεν ίς ανέμοιο ( ι 71 ) . Εδώ έχουμε τα σκληρά σύμφωνα .
